skie, ale jeszcze samo przechowywanie ich było śmiercią karane (Acta SS. Agapes etc., ap. Ruinart). Wreszcie, pomimo największej staranności niekiedy nie możebną było rzeczą spisanie choćby tylko imion męczenników; np. gdy za Djoklacjana tłumami, bez żadnych uprzednich form, tracono chrześcjan. Oprócz zbiorów takich akt przy kościołach, miewali je i prywatni. Św. Irena, umęczona r. 304, posiadała w ukryciu w wielkiej liczbie membranas, libros, tabellas, codicillos et paginas scripturarum, quae sunt.... christianorum, qui unquam fuerunt ad hodiernum usque diem (mówił sędzia); musiały tam być przeważnie dzieje śś., bo zdaje się, że za jakie inne traktaty moralne nie byłaby tak gotową życie oddać, jak za te, o których mówił sędzia i miał w ręku, jako corpus delicti. Od zbiorów, przyszło do dzieł wyłączcie traktujących o męczennikach. Św. Djonizy Aleks. ułożył krótką historję prześladowania, jakie było w Egipcie za Decjusza (Euseb. Hist. Eccl. l. 6. c. 34). Gdy prześladowania ustały, wziął się do napisania podobnej historji, ale już na większą skalę, Euzebjusz, biskup cezarejski. Nikt nadeń nie był do tego sposobniejszym. Znany ze swej gorliwości, z jaką bronił wiary chrześcjańskiej przeciw uczonym poganom, a przytém w łaskach na dworze Konstantyna W., tak ze strony duchowieństwa jak i urzędników cesarskich, miał sobie ułatwione poszukiwania po archiwach kościelnych i rządowych. Owocem tych jego poszukiwań było dzieło De Martyribus Palaestinae (o męczennikach palestyńskich), wcielone potém przez niego, lub może przez św. Hieronima do Historji kościelnej (w ks. VIII, po rozdz. XI, następnie 12 rozdziałów). Dla tego w niektórych wydaniach Hist. kośc. Euzebjusza, te 12 rozdziałów są wypuszczone. Drugie dzieło ogólniejsze napisał także Euzebjusz, p. t. Męczeństw zebranie (Veterum Martyrum conventus, v. Synagoga Matyriorum), o którém wspomina w swej Hist. kośc. l. 4, c. 15. l. 5. c. 4. 21. Nie było to Martyrologjum (ob.), ale same akta, lub téż z akt wyciągnięte dzieje śś. męcz. Bardzo jest prawdopodobną rzeczą, że z niego są fragmenta w Vitae Patrum św. Hieronima. Miało ono zawierać 12 ksiąg (Acta S. Silvestri ap. Combefis. Biblioth. graec. lat. Auctarium.). Dzieło to już w V w. na wschodzie i zachodzie było prawie nieznaném; przynajmniej Eulogjusz, patr. kpol., nie znajdował go ani w archiwach swego kościoła, ani w bibljotekach rzymskich, z wyjątkiem jednego jakiegoś tomu (Opp. S. Gregor. M. Epistolar. l. 8. ep. 29). Św. Teodor Studyta, opat klasztoru w Konstantynopolu „napotkał wiele akt męczeńskich, zebranych w 12 tomach“ (Epist. ejusd. II ad Platon, lib. I); ale nie podaje ich autora. Być może, że to było dzieło Euzebjuszowe, a prawdopodobniejszém jest, że na nim osnuł swoje dzieło, De actis SS., Symeon Metafrastes (ob.) w X wieku. Franciszek Bivarius (1627 r.) przy wydaniu Fl. Luc. Dextri Chronicon (ad. an. 308) wspomina, że w bibljotece eskurjalskiej, pod Madrytem, znajdują się trzy księgi greckie akt męczeńskich Euzebjusza. Dotąd jednak nie wiemy, aby kto sprawdził to podanie. W wiekach średnich mamy ślady, że św. Ceraunjusz, biskup paryzki, † ok. r. 620 (ob. Bollandist. d. 27 Septembr.), a w Rzymie w IX w. Anastazy Bibljotekarz i Jan Djakon (ob.) zbierali akta męczeńskie; lecz oprócz kilku przekładów z grec. przez Anastazego, nic się z ich prac nie pozostało. Również nie pozostało ze zbioru Notkera († 912 r.). Współcześnie z Notkerem (ob.) żył na wschodzie Symeon Metafrastes (ob.), po którym mamy pierwszy pełniejszy zbiór tychże akt. Odtąd akta męczeń-
