ścjańskiej (jego Glaubenslehre, 2 wydanie, II. p. 532). Sądził on, że tém rozwiązują się wszystkie trudności i że Chrystusowi przyznaje się jak najwyższe znaczenie, bez naruszenia jedności Bóstwa. Ale Schleiermacher, podobnie jak artemonici i Paweł samosateński, nie zdołał nic wyższego upatrzyć w Jezusie nad człowieczeństwo; a nadto jeszcze, zniża pojęcie Bóstwa, czyniąc je zależném, zawarunkowaném od świata (więcej o Schleiermacherze, ob. Tübinger Theol. Quartalschrift 1843 p. 11 i 68). — Idealna filozofija niemiecka wydała także swoje w heglowskiej szkole pojęcie Trójcy, pozornie zbliżające się do kościelnego, w gruncie jednak panteistyczno-sabelljańskie. Co Sabeljusz nazywał kiedyś μονας, nierozróżnioną jednością Bóstwa, u Hegla i heglistów nazywa się Ojcem; „rozprzestrzenienie się“ tej jedności, wystąpienie Słowa, jest tutaj stawieniem świata, jest Synem; a nareszcie powrót Słowa do Ojca, jest tu powrotem świata do Boga i nazywa się Duchem; wszystkie zaś te trzy różne stosunki są tylko trzema momentami rozwoju Bóstwa. Sprzeczność tej nauki, z kościelną nauką o Trójcy św., wykazał ateusz Strauss, w swojej „Chrześcjańskiej nauce wiary“ (I, 490). O dawniejszych antytrynitarzach protestanckich pisał F. Trechsel, Die protestantischen Antitrinitarier vor Faustus Socin, Heibd. 1839. 1444. Cf. Moehlera, Symbolika, Wasz. 1871 p. 475. (Riess).
Anzelm bernardyn w początkach XVI w. kaznodzieja w Krakowie, przez trzy lata (do 1508) spowiednik przy kościele grobu Chrystusowego w Jerozolimie. Wydał po powrocie: Terre Sancte et urbis Hierusalem apertior descriptio. Dziełko to Jan ze Stobnicy umieścił na wstępie do Kosmografii Klaud. Ptolomeusza, wyd. w Krakowie 1512 r. Druga edycja tego dziełka 1514 r., i u Henryka Canisiusza w IV tomie jego Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum et historicorum. Jerzy Krakiewicz wydał ją 1723 r. po polsku. Peregrynacja prawdziwego opisania Ziemi św. Bethlehem i Jeruzalem.
Anzelm Hawelberski (Havelbergensis), tak nazwany od swego biskupstwa w Brandeburgji, od r. 1126—1154. Był bratem Alberta Niedźwiedzia, margr. brandeb., i kanonikiem regularnym. Dla głębokiej nauki i znajomości języka greckiego, używany był do poselstw różnych (od Lotarjusza II ok. r. 1137 i Fryderyka Barbarossy r. 1154 do Konstantynopola, od Eugenjusza III Pap. do Konrada III i do Fryderyka Barbar.). Należał też do drugiej wojny krzyżowej, wywiązując się ze ślubu, po cudowném uzdrowieniu swojém przez św. Bernarda. W ówczesnych sporach Papieży z cesarzami, należał do stronnictwa cesarskiego (gibelinów). † 1159 r., jako arcybp. rawennateński. Baronjusz (Annales ad an. 1149) mylnie go nazywa Hamelburskim. Anz. napisał historję swego zakonu (De ordine Canonicor. Regularium S. Augustini, ap. Bern. Pez, Thesaur. anecdotor. tom. IV part. II), i konferencje, jakie miał z teologami byzantyńskimi w r. 1137 (Dialogorum v. Colloquiorum libri III, ap. d'Achery, Spicileg. vet. scriptor. tom XIII, novae edit. t. I.). Zostały się też po nim Listy i Żywoty niektórych świętych; lecz ani pierwsze ani drugie dotąd wydane nie są. Jedynie tylko Vita Adelberti II archiep. Moguntini (1138—1141) wydał Jaffé (w Biblioth. rer. Germ. t. III s. 568...). Cf. Strerath, De Anselmo ep. Havelb. Diss. hist. Monasterii 1854. X. W. K.
Anzelm (święty), kantuaryjski (Canterbury), ur. r. 1033 w Aosta (Augusta), w Piemoncie. Wychowany pobożnie przez matkę Ermenbergę, serdecznie ją kochał, ale do ojca swego Gundulfa, lombardczyka, człowie-
