„Tak dalece, mówi Rufin, tłumacz Euzebjusza, iż przerazili się nawet sami okrutnicy, że skwapliwszą była na śmierć niewiasta, niż prześladowca na karanie.“ Przykład ten przytaczali niektórzy starożytni pisarze, dowodząc, że można przez śmierć dobrowolną uchronić się prześladowania i męczarni: lecz ojcowie Kościoła i wszyscy teologowie są zdania, że w takim nawet razie samobójstwo jest zabronione, i że Apollonja działała pod szczególném natchnieniem boskiém.
Apollonjusz z Tjany (miejscem jego urodzenia było miasto Tjana w Kappadocji). Wiadomości, które posiadamy o jego nauce, są niepewne i sprzeczne między sobą. I tak, zaczynając od Flawjusza Filostrata, pierwszego jego bjografa, aż do Baura, professora uniwersytetu w Tübingen, który napisał dzieło pod tytułem: „Christus und Apollonius von Tyana,“ nikt nie doszedł do dokładnych i pewnych rezultatów, co do nauki, życia i pism Apollonjusza z Tjany. Pomijając wiadomości bajeczne, możemy powiedzieć o nim tylko to, że był współczesnym Chrystusowi, że długo podróżował po wschodzie i zachodzie, i że poznawszy główniejsze szkoły filozofji ówczesnej, przystał do nowopytagorejczyków, w przekonaniu, że ta nauka, w fantastyczne szaty przyodziana, najlepiej odpowiadała ówczesnemu usposobieniu umysłów, łaknących nowości i pozbawionych wszelkiej podstawy moralnej. Apollonjusz posiadał obszerne wiadomości i umysł przenikliwy, udawało mu się więc niekiedy przyszłość przewidzieć i choroby leczyć; surowe życie wzbudzało ku niemu szacunek i podziwienie; wpośród społeczeństwa, oddającego się wyuzdanej rozpuście. Wielka tedy otoczyła go sława, kiedy, powróciwszy z dalekich krajów, udał się do Azji Mniejszej i występować tam począł, jako prorok i głosiciel surowej moralności. Potrafił zjednać dla swoich widoków kapłanów najsławniejszych świątyń i wyroczni. Z Grecji udał się do Krety, ztamtąd do Rzymu, za panowania Nerona; ztąd niektórzy, niesłusznie, widzieli w nim Szymona Maga (ob.). Wzbudziwszy przeciwko sobie podejrzenia, Apollonjusz opuścił Rzym. Później jeszcze raz tam się udał, aby usprawiedliwić się z zarzutu o udział w spisku, przeciwko cesarzowi Domicjanowi: wsadzony do więzienia, znikł nagle i, wegług podania, miał się ukazać wśród dnia, w Puteoli, swoim uczniom Damisowi i Demetrjanowi. Różne są podania o czasie i miejscu jego śmierci: w każdym razie umarł nie wcześniej, jak w 80 roku życia; inni utrzymują, że żył 117 lat. Filostratus czerpał wiadomości o Apollonjuszu z pamiętników Julji, żony cesarza Aleksandra Sewera, które pisane były w III w. po Chr. Z teorjami nowopytagorejskiemi łączył Apollonjusz astrologję, teurgję, magję i nekromancję. Podług Djona Kassjusza, cesarz Karakalla pomieścił go w liczbie bogów i na cześć jego wybudował świątynię. Cesarz Aleksander Sewerus stawiał go na równi z innymi bogami swego domu: z Abrahamem, Orfeuszem i Chrystusem. Dowiedzioném jest, że biografja Filostrata zawiera wiele bajecznych wiadomości o Apollonjuszu, które najsłabszej krytyki nie wytrzymują. Oczywiście, żywot Apollonjusza, przez Filostrata napisany, był prostą parodją Nowego Testamentu: tak samo mówi on o cudowném przyjściu na świat, o cudach, wypędzaniach czarta, wniebowstąpieniu i t. d. Już za czasów Djoklecjana, Hierokles z Nikomedji posiłkował się podaniami o Apollonjuszu przeciwko nauce chrześcjańskiej i przez to wywołał odpowiedź Euzebjusza cezarejskiego. Apollonjuszowi przypisują 10 dzieł, których jednak autentyczność wcale nie stwierdzona. (Haas). J. N.
