znalazła się zaraz wielka liczba dusz wybranych, które się oddały ascetyzmowi, inaczej, a właściwie już zrozumianemu, i które usiłowały naśladować ową doskonałość, jakiej wzorem było zaparcie się i poświęcenie Zbawiciela, w ciągu jego śmiertelnego żywota. Nowi ci asceci wyrzekali się wszystkiego, co tylko im mogło być przeszkodą do zupełnego oddania się Chrystusowi. Zdobywali się na pełną poświęcenia odwagę, podniesioną przez łaskę i wybierali sobie najtwardszy sposób życia. Wówczas świat pogański poznał, że chrześcjanizm tylko jeden może wprowadzić w życie tę doskonałość, z której filozofowie się chełpili, a do której nigdy nie zbliżali się nawet. Powściągliwość płciowa była szczytem ascetyzmu chrześcjańskiego: u jednych, jako uwieńczenie trudnego zwycięztwa, odniesionego nad najgwałtowniejszemi skłonnościami natury; u drugich, jako łatwiejszy owoc łaski Boskiej, która już tu na ziemi podnosi niektóre dusze uprzywilejowane, do stanu tych, o których powiedziano: Neque nubent, neque nubentur (Cf. Mat. 19, 10—12). Cnota ta, nazywana dziewictwem, podobnie jak wszystkie inne dary Boże, znalazła, w ascetyzmie chrześcjańskim, pełne swe urzeczywistnienie, albo raczej ascetyzm chrześcjański jest tylko rozwinięciem tej cnoty anielskiej. Asceci chrześcjańscy (zwani także ἀγωνιστικοί, walczący, continentes) z początku nie odłączali się od społeczności, wśród której żyli; doświadczenie, na drodze duchownej zdobyte, oddawali na usługę swych braci, których zachęcali swym przykładem i kierowali swojemi radami. Pierwszym pisarzem, który mówi o ascetach chrześcjańskich, jest św. Ignacy (ob. a.). W liście swym do Polikarpa, po udzieleniu przestróg małżonkom, dodaje: „Jeżeli kto może wytrwać w cnocie czystości, na cześć tego, który jest Panem ciała (na cześć Pana, który w dzień sądu wskrzesi nasze ciało i którego nasze ciała są członkami), niechaj w niej trwa ze wszelką pokorą; kto się z tego chlubi, jest zgubionym.“ Migne, Patrol, graec. t. V, p. 723. Ten tekst streszcza w sobie całe znaczenie ascetyzmu chrześcjańskiego. Atenagoras pisał później w swej Apologji (177), rozdz. 28: „Można znaleść pomiędzy nami wielu mężczyzn i niewiast, którzy postarzeli się, żyjąc w czystości, pełni nadziei, że tym sposobem pozostają w jak najściślejszém zjednoczeniu się z Bogiem.“ Tertuljan powiada (De cultu foemin. II. c. 11): „Czyliż nie znajduje się wielu chrześcjan, którzy poświęcając się cnocie czystości, wiodą życie powściągliwe, wyrzekając się, dla królestwa Bożego, skłonności gwałtownej i w samej sobie godziwej.“ Za czasów Tertuljana znajdujemy już dziewice poświęcone Bogu, tworzące stan oddzielny, szczególniej wyróżniany przez Kościół we wszystkich okolicznościach. Byli nawet chrześcjanie w stanie małżeńskim, którzy, za wzajemném zezwoleniem, prowadzili życie powściągliwe, nie zrywając pomiędzy sobą wspólnego zresztą pożycia. Asceci w zebraniach religijnych zajmowali przedniejsze miejsce pomiędzy wiernymi a duchowieństwem (Constit. apost. 8, 13). Ubiór nosili szary lub czarny. Używali też płaszcza dawnych filozofów. Ubiór ten tak dalece był im właściwym, że, z pomiędzy księży, ci tylko sobie nań pozwalali, którzy prowadzili życie ascetyczne, propter ασκησιν (Salmas. ad Tertul. de Pallio 5, 4). Nasze więc pojęcie rzeczy tłumaczy, zarówno podobieństwo zewnętrzne, jak i istotną różnicę, zachodzącą pomiędzy ascetyzmem pogańskim, a ascetyzmem chrześcjańskim; wywraca ono powierzchowny sąd tych krytyków racjonalistowskich, którzy utrzymują, że ascetyzm chrześcjański jest tylko płodem pogańskim, opacznie przesadzonym
