w części różni od dawnej, że gdy dawne dzieła ascetyczne miały wyłącznie, lub przynajmniej głównie, na względzie najwyższą doskonałość życia ludzkiego, jaką można osiągnąć przez wypełnianie reguł i ślubów zakonnych, nowsze dzieła ascetyczne nie poprzestają na tej formie specjalnej, ale obejmują doskonałość chrześcjańską w ogóle, jaką można osiągnąć we wszystkich stanach i warunkach życia, i o ile ona jest powinnością i prawdziwym celem życia każdego chrześcjanina. W ostatnich trzech wiekach wiele dzieł ascetycznych usiłowało zadosyć uczynić tej potrzebie ascetyki generalnej, obejmującej życie we wszystkich stanowiskach chrześcjanina, ale niezaprzeczone pierwszeństwo ma pomiędzy niemi: Droga do życia pobożnego, św. Franciszka Salezego. To dążenie ascetyki, przenoszącej się z celki zakonnika na miejsca publiczne, zatykającej sztandar doskonałości nie już na samotnej pustyni, lub w milczeniu klasztorném, lecz pośród gwarnej ruchliwości życia społecznego, odpowiada zmienionym okolicznościom czasu. Obok ascetyki, niebawem rozwinęła się, w formie także naukowej, mystyka, zajmująca się doskonałością chrześcjańską w formach jej najwznioślejszych, traktująca już nietylko o kontemplacji, lecz o wszystkich objawach wyższego życia. Gdy więc mystyka miała w ten sposób swój cel jasno oznaczony, ascetyka mogła tém swobodniej uprawiać właściwe sobie pole. Pierwszém dla niej pytaniem było: czy na polu teologiczném ma być ona nauką oddzielną, czy też złączyć się z jaką inną nauką? Faktycznie pytanie to rozwiązane zostało w ten sposób, że: ascetyka stała się częścią teologji moralnej, która także w półowie XVIII wieku weszła w nową fazę swego rozwinięcia; albowiem oddzieliwszy się zupełnie, lub w części, od kazuistyki, tak rozszerzyła swój zakres, że, mogła wygodnie objąć w swym planie i ascetykę. Jedni z moralistów, robili z ascetyki mniej lub więcej rozciągłą, pewną część teologji moralnej; inni znowu, rozdzielili ją między różne części tej teologji. Tak więc ascetyka, zostawszy częścią teologji moralnej, dzieliła jej koleje; zniżyła się nieco, wraz z teologją moralną, w czasie perjodu mniemanego postępu i światła XVIII wieku; w czasach zaś ostatnich podnosi się, odpowiednio do ogólnie żywiej podnoszącego się ducha nauk teologicznych. Złączona w jedną umiejętność z teologią moralną, ma ona wspólną z nią historję (ob. Teologja moralna). (Fuchs).
Asceza. Wyraz grecki askesis oznacza praktykę i wyraża najprzód wszelkie ćwiczenie, wysilenie, użycie sił, a następnie zastosowanie tych sił do właściwego celu. Lecz zwyczaj znaczenie tego słowa ścieśnił i zamknął w zakresie życia religijnego; dla tego przez ascezę w ogóle rozumie się ćwiczenie religijne i moralne. Asceza chrześcjańska w szczególności, jest zbiorem ćwiczeń duchownych, czyli religijnych i moralnych, jakich dusze gorliwe używają, dla dojścia do doskonałości i świętości, czyli dla zupełnego urzeczywistnienia prawa miłości. To szczególne znaczcie, nadane słowu asceza, pochodzi ztąd, że Grecy dawniej używali już wyrazu askesis, jeżeli nie wyłącznie, to przynajmniej głównie do oznaczenia jednego z najważniejszych ćwiczeń szermierskich, gimnastycznych, i że znowu, pomiędzy ćwiczeniami duchownemi, pierwsze miejsce zajmują ćwiczenia, mające na celu moralne podniesienie człowieka. Dla tego też życie chrześcjan, jako dążące do doskonałości i zjednoczenia się z Bogiem, zawsze było przyrównywane do przygotowawczych ćwiczeń szermierskich. Dla tego św. Paweł pisze do Koryn. (I. 9, 24—27): „Nie wiecie, iż ci, którzy
