nawet Papież Liberjusz uległ temu losowi. Jednakże poważne osoby, jak stuletni Hozjusz i św. Hilary, biskup Poitiers, głośno oświadczyli się za Atanazym, który przewidywał dobrze wiszącą nad nim burzę. Pięć tysięcy żołnierzy wpadło w nocy do miasta i otoczyło kościół, w którym znajdował się Atanazy, z wiernymi na modlitwie. Atanazy nie opuścił kościoła, dopóki wszyscy wierni z niego się nie wydostali; szczęśliwie jednak zdołał się schronić na pustynię. Miejsce jego zajął Georgius, arjanin. Atanazy, lubo oddalony od swego kościoła, czuwał jednak nad wiernymi i listownie znosił się z nimi. W tym czasie między arjanami powstały rozdwojenia, co przyśpieszyło ich upadek. Po śmierci Konstancjusza (362r.), nastąpił Juljan Apostata, który widząc, że gwałtowne środki nic nie pomagają, chwycił się pozornej tolerancji i działał na osłabienie siły moralnej Kościoła. Dozwolił najprzód biskupom wrócić z wygnania, a następnie pomieszał arjanów z katolikami, chcąc jednych drugimi neutralizować. Jednak zamiar jego spełzł na niczém, w obec roztropności i męztwa Atanazego, który stałość swoją przypłacił czwartém z kolei wygnaniem, przepowiedziawszy zarazem bliski koniec panowania Juljana. Ścigany na Nilu przez wysłańców cesarskich, ocalił się zręczną odpowiedzią na ich pytanie, że Atanazy jest niedaleko. Powrócił potajemnie do Aleksandrji i w okolicach tego miasta ukrywał się aż do śmierci Juljana (363), po którym nastąpił cnotliwy Jowian. Ten przywrócił Atanazego na stolicę biskupią i szczerze się nim opiekował, ale tylko siedm miesięcy panował i umarł, zostawiwszy rządy państwa następcy swemu Walensowi, arjaninowi, który wypędził wszystkich biskupów, przez Juljana poprzednio z wygnania uwolnionych. Atanazy, wydalony z Aleksandrji, schronił się do grobu ojca swego i tam cztery miesiące mieszkał. Gdy lud aleksandryjski o biskupa swego się upominał, Walens, obawiając się rozruchów, wrócił im Atanazego, który ostatnie lata podeszłego wieku swego spędził już w spokoju, między wiernymi, których był biskupem lat 46. Umarł roku 373, w pięć lat po zupełném pokonaniu arjanów. Pisma Atanazego są bardzo liczne; uporządkować ich podług chronologji nie podobna. Möhler w ten sposób o nich się wyraża: „Atanazy ciągle zagrożony, prześladowany, wypędzany, w pośród tych rozmaitych przygód pisywał dorywczo, przy zdarzonej okoliczności, w przedmiocie, jaki mu nastręczali sami arjanie. Przymuszony potrzebą, powtarzał nieraz, co już poprzednio powiedział, trzymając się także tej zasady, że są prawdy, które nieustannie przypominać należy.” Dowodzenia swoje zręczne, pełne zwięzłości i wdzięku, opierał Atanazy na zgodności nauki Kościoła z Pismem św. Dzieła, jego, jedne są apologetyczne, jak np. księgi przeciwko poganom (Oratio adversus gentes) i żydom (Orat. de Incarnatione V. D. ejusq. per corpus ad nos adventu), oraz wiele traktatów we własnej obronie: Apologia contra Arianos, w dawniejszych wydaniach niesłusznie zwana Apologia secunda, lub Collectio monumentorum. Pisał ją A. przed Apol. ad imp. Constantinum i Apol. de fuga sua. Drugie są polemiczne dzieła przeciw arjanom (Expositio fidei, Expos. in verba: Omnia mihi tradita s. a P. m.; Epist. encyclica ad eppos Lybyae et Aegypti, łącznie z Orationes 4 contra Arianos stanowi πενταβιβλίον Atanazego), macedonjanom i apollinarystom (De Incarnatione V. D. et con. arianos; Eplae 4 ad Serapion. Thmuitan. epp.; De Incarnat. D. N. J. C. contra Apollinarem; De salutari adventu Jesu Chr.; Sermo major de fide, której znaczny urywek, ap. Mai, Nova Bibl. PP. t. II). Główną ich tre-
