nieje, podług niego, tylko w przedmiotach pojedyńczych. I to więc, co żyje w naturze, i to, co w człowieku przychodzi do świadomości siebie, jedną i tą samą wieczną jest istotą. Natura była na początku; nie jest ona stworzoną; po za nią i przed nią nie ma wiekuistego Twórcy. Ów bezpoczątkowy pierwiastek żyje w świecie, myśli i czuje w nas. Teologja, w najwyższém swojém pojęciu, jest antropologją. Konsekwentnie też z tego panteizmu wywodzi swój ateizm Ludwik Feuerbach. Za dni naszych, ateizm utraciwszy podstawę w zdyskredytowanym idealizmie panteistycznym, znajduje ją w materjalizmie i pozytywizmie (ob. te art.). Źródłem ateizmu pierwotném jest przewrotność woli. Ztąd ateizm występuje zawsze łącznie z niemoralnością w życiu i egoizmem posuniętym do ostateczności. Inaczej być nie może: cnota, dobro, bez pojęcia Boga, mogą być tylko czczemi, bez żadnej treści wyrazami. Dla tego doktryny ateuszowskie uważane były zawsze za niebezpieczne dla społeczeństwa; swobodne ich głoszenie, jak z jednej strony jest znakiem głębokiego moralnego upadku społeczeństwa, tak z drugiej, jest zapowiedzą klęsk i przewrotów niechybnych. O dowodach bytu Boga ob. art. Bóg. Zresztą, ludzie nawet błąkający się po manowcach filozoficznych, zdają się w ogóle przychodzić do przekonania, że ateizm jest fałszem; coraz jawniej bowiem objawia się jego sprzeczność z rozumem, z całą rzeczywistością, z naturą, z dziejami, z najgłębszemi pojęciami, uczuciami i potrzebami naszej istoty. O ateizmie oddzielnie pisali: Pritius, Dissert. de atheismo in se foedo et humano generi noxio, Lipsk 1695. — Grapius, An atheismus necessario ducat ad corruptionem morum, in 4-o, Rostok 1697. — Abicht, De damno atheismi in republica, Lipsk 1703. — Buddeus, Thes. de atheismo et superstitione, Jena 1717. — Stultitia et irrationabilitas atheismi, przez Jabłońskiego. Magdeb. 1696. — Leclerc, w Bibliotheque choisie, Histoire des systèmes des anciens athées. — Müller, Atheismus devictus, in 8-o, Hamb. 1672. — Theoph. Spizelit, Scrutinium atheismi historico-theologicum, Augsb. 1663. — Heidenreich, Lettres sur l'athéisme, Leipz. 1796. — Reimann, Historia atheismi et atheorum falso et merito suspectorum, Hildesh. 1725. — Sylvain Marechal, Dictionnaire des athées, Paris 1799. N.
Atenagoras, grek, najprzód pogański filozof; lecz gdy zamierzył pisać przeciw chrystjanizmowi i w tym celu rozczytywać się w Piśmie św., nawrócił się do wiary chrześcjańskiej. Po nawróceniu, z Aten udał się do Aleksandrji, gdzie prowadził szkołę katechetyczną i wykładał filozofję platońską. Szczegóły te opowiada Filip (ob.) Sidetes, w pozostałym fragmencie De schola catechet. Alexandr. Athenagoras zostawił dwie obrony chrystjanizmu: 1) Apologja czyli poselstwo za chrześcjanami, πρεσβεία περὶ χριστιανῶν, które był podał Markowi Aureljuszowi i synowi jego, Luc. Aurel. Kommodowi, cesarzom[1]. Żąda tam, aby chrześcjanie byli sądzeni na mocy takich samych praw, jak zbrodniarze (t. j, aby im wprzód jakiej zbrodni dowiedziono, a nie karano za samo wyznanie) i zbija fałsze przeciw nim rozsiewane. Odznacza się spokojnym i umiarkowanym tonem. 2) Περὶ αναστάσεως των νεκρῶν (o zmartwychwstaniu umarłych). W dziele tém najprzód odpowiada na wątpliwości, jakieby przeciw zmartwychwsta-
- ↑ W Legatio pro Chr., Luc. Commodus tytułowany jest Augustus; a że tę godność otrzymał dopiero r. 177; przeto Legatio, nie była wcześniej pisaną.
