celina i Piotra, św. Sebastjana, św. Pawła za murami i św. Piotra na Watykanie. Bazylik zwanych konstantynowskiemi, ponieważ uchodzą za zbudowane przez Konstantyna W., jest w Rzymie siedm: św. Jana Lateran., św. Piotra na Wat., św. Pawła za murami, św. Krzyża, św. Agnieszki na via Nomentana, św. Wawrzyńca in agro Verano, św. Marcel. i Piotra. Bazyliki chrześcjańskie dzieliły się na trzy główne części: 1) przedsionek — vestibulum, προναος; 2) nawa — navis, ναος i 3) suggestum, absis, a u greków βηνα, albo ἰερατείον. Wchodząc do bazyliki, wstępowało się najprzód do portyku, podtrzymywanego zazwyczaj przez dwie, pięć, lub siedm kolumn, a z drugiej strony opartego o mur fasady. Przejście pomiędzy kolumnami prowadzi do impluvium, t. j. pod sklepienie portyku, zazwyczaj ozdobione obrazami świętemi. Tu było miejsce penitentów pierwszej klassy, nazwanych leżącymi — strati, prostrati, a których grecy nazywali słuchającymi, ponieważ ztąd słyszeli śpiew psalmów i naukę. W wielkich bazylikach były niekiedy trzy portyki: jeden z zachodniej strony, był to portyk środkowy, i dwa boczne, z południa i północy. Portyk środkowy nazywał się jeszcze narthex, ferula, ponieważ był dłuższy od innych, i przezeń wchodziło się do kościoła. Bazyliki miały zazwyczaj wejście zwrócone ku zachodowi, i dla tego to Ojcowie mówią, że chrześcjanie modląc się, zwracają się ku wschodowi. W środku portyku, a niekiedy po stronie jego południowej, znajdowała się fontanna, albo cysterna, pełna wody, malluvium, gdzie wierni obmywali ręce i twarz przed wejściem do świątyni. Fontannę tę lub cysternę grecy nazywali φιαλη, a łacinnicy cantharus (ob. t. a.). Troje drzwi prowadziło z portyku do wnętrza kościoła, ναος. Część portyku, przylegająca do drzwi środkowych, nazywała się aula, tędy przechodziło duchowieństwo; drzwi boczne były dla ludu, prawe dla mężczyzn, lewe dla kobiet. Wnętrze kościoła dzieliło się na trzy nawy: środkowa prowadziła wprost do βηνα, t. j. do ołtarza; koniec tej nawy nazywał się solea, albo liminare; nawa ta cała pozostawała niezajętą, mężczyźni mieścili się w nawie południowej, kobiety w północnej. Na zachodzie nawa mężczyzn bywała dłuższą, niż nawa kobiet. Nawy te były jeszcze poprzedzielane: poczynając od drzwi, pierwsze miejsce było katechumenów i penitentów; dalej było miejsce dla wiernych; trzecie zaś, najbliższe ołtarza miejsce, było z jednej strony dla dziewic poświęconych Bogu, a z drugiej dla mnichów. Nawa kobiet nazywała się u greków matronaeum, mężczyzn — ᾿ανδρον. Trzecia część kościoła, βημα, otoczona była peribolą, czyli kratkami, mającemi w środku drzwiczki prowadzące do solea i do nawy środkowej. Przed temi drzwiczkami znajdowała się ambona, lub pulpitum. W Rzymie przed βημα było miejsce oddzielne, senatorium, przeznaczone dla rodzin senatorskich i w ogóle dla dygnitarzy. I gdy dwie były ambony, jedna z południowej (dla Ewangelji), druga z północnej strony (dla epistoły), senatorium zajmowało środek pomiędzy niemi. Dalej była solea duchowieństwa, czyli pierwsza część bemy, lub chóru. Było to miejsce dla subdjakonów i minorytów śpiewających psalmy. Z jednego lub drugiego boku znajdowało się secretarium, późniejsza zakrystja Bema, sanctuarium, czyli presbyterium, kończyło się półkolem, dla tego grecy część tę nazywali concha, łacinnicy — absida. Naokół absydy były siedzenia dla kapłanów, a w jej głębi, w miejscu wzniesioném, katedra biskupia. Siedząc w swojej katedrze, biskup górował nawet nad ołtarzem i mógł być widzianym i słyszanym przez lud wszystek. W środku absydy był ołtarz,
