człowiek dochodzi do czwartego stopnia rozmyślania. Kiedy świadomość jego dochodzi do zupełnej obojętności, natura żadnych przeszkód już mu nie stawia i każdy akt woli natychmiast przechodzi w rzeczywistość. Twierdzenie to bardzo było niebezpieczne dla buddaizmu, bo codzienna praktyka życia fałsz mu zadawała; wszelako historja uczy, że nic to nie przeszkadzało szerzeniu się nauki Buddy. Ponieważ, podług tej nauki, moralna i umysłowa doskonałość dawała ludzkiemu duchowi panowanie nad naturą, musiała więc także oddziaływać i na ciało; buddyści zatém wynoszą nietylko umysłowe cnoty i dary Buddy, lecz z wielką ścisłością obliczają wszystkie jego fizyczne przymioty. — Wyłożywszy główne podstawy moralności i metafizyki buddyjskiej, pozostaje nam przedstawić jeszcze jej dyscyplinę. Budda usiłował wyznawców swej nauki połączyć w jednę społeczność (samgha). Właściwym wyznawcą był tylko ten, kto miał stałą wolę wykonywania wszystkich przepisów, a więc pędzenia życia w abnegacji i rozmyślaniu. Ażeby zostać ascetą w społeczności buddyjskiej, trzeba było publicznie wyznać wiarę w Buddę i postanowienie pójścia za jego przykładem. Potém wstępującemu strzyżono włosy, ubierano go w żółtą odzież zszytą z łachmanów i oddawano pod dozór jakiego starszego ascety. W początkach, kiedy liczba uczniów była jeszcze szczupłą, sam Budda wykładał nowicjuszom prawdy swojej nauki. Właściwymi wiec uczniami Buddy byli swojego rodzaju zakonnicy, żyjący z jałmużny (vikszu), gdyż, oprócz przestrzegania czystości, nie wolno im było utrzymywać się z czegobądź innego, jak z jałmużny. Ztąd noszą oni nazwę pogromców własnych zmysłów (ssramana, w niektórych djalektach ssamana), tą także nazwą mianuje ich Megastenes i Klemens aleksandryjski; ztąd pochodzą wyrazy szaman i szamanizm, oznaczające zwolennictwo nauki Buddy. Ascetami nie mogli zostać ludzie dotknięci trądem lub chorobami zaraźliwemi, wielcy zbrodniarze, ułomni, nie mający 20 lat wieku i t. p. Do społeczności wiernych, oprócz mężczyzn, należały kobiety. Pierwszą, która została przyjętą, była ciotka i opiekunka Buddy, Mahapradżapati, po której weszły trzy. żony Buddy: Gopa, Jastodhara i Utpalavarna. Zakonnice, zwane siostrami w prawie (bikszuni), także obowiązane były do zachowywania czystości i ubóstwa. Pod kierunkiem zakonników i zakonnic znajdowali się upasaka i upasika, t. j. pobożni, albo wierzący, którzy wierzyli w Buddę i przepisy jego nauki w ogólności wypełniali, lecz nie wstępowali do stanu duchownego. Chińczycy nazywają ich „zbliżającymi się“ lub „przebywającymi w domu.“ Do właściwej społeczności religijnej należeli tylko zakonnicy i zakonnice, ztąd nazywało się ono vikszusamgha, zgromadzenie żebraków. Zakonnicy ci jednak pierwszych czasów nie ciągle żyli wspólnie: poznawszy zasadnicze prawdy nauki Buddy, udawali się na pustynie i w lasy, osiadali w opuszczonych domach, lub w zaroślach, i pędzili tam żywot pustelniczy. Około Buddy wszakże znajdowała się zawsze gromada uczniów, gdyż miejsce odchodzących na pustynię nowi przybysze zajmowali. Kiedy następowała pora deszczów, które w Indostanie prawie bez przerwy od Lipca do Listopada padają, pustelnicy opuszczali swoje kryjówki i chronili się do stałych siedzib; zwykle przytułek znajdowali u braminów i świeckich ludzi, sprzyjających nauce Buddy; tu znowu oddawali się rozmyślaniom i w miarę możności, szerzyli naukę mistrza. Ten pobyt między świeckimi, w porze deszczowej, nazywał się varsza-vasana. Po
