do ksiąg Tantra, obejmujących mieszaninę kultu Sziwy z pojęciami buddyjskiemi; trzeci synod zastał księgi Tantra tak upowszechnionemi, że nie podobna było już ich odrzucać; z niektórych wskazówek wnosić można, że współczesny trzeciemu synodowi Nagardżuna głównie wpływał na rozszerzenie i przyjęcie Tantrów. Wskazaliśmy więc w powyższém główniejsze momenty rozwoju nauki buddyjskiej, w której dostrzedz można dwa kierunki: ezoteryczny i egzoteryczny; z pierwszego powstały szkoły filozoficzne, z drugiego zaś różne kulty. Dokładniejsze przedstawienie nauki szkół filozoficznych zajęłoby nam zbyt wiele miejsca, ograniczymy się więc do wyjaśnienia kultów. Wspomnieliśmy już poprzednio, że Budda zatrzymał wprawdzie całą mitologję bramińską, lecz sprowadził bóstwa bramińskie do stopnia duchów. Podług Buddy, nie masz istotnej różnicy między bogami i ludźmi, lecz jest tylko „sześć dróg“ t. j. rodzajów bytu: byt devy, człowieka, asury, prety, zwierzęcia i mieszkańca piekieł; we wszystkich powyższych formach, zarówno w kształcie devy jak i zwierzęcia, człowiek po śmierci odrodzić się może. Bóstwa, o których księgi Sutra wspominają, są następujące: Starajana, Sziwa, Varuna, Kuvera, Brama, Szakra i Szamkara (drugie nazwisko Sziwy). Po nich idą niższe bóstwa: Devy, Nugi, Asury, Jaksze, Garudże, Kinnary i t. d. Na czele niższych bóstw stoi Indra, pospolicie zwany Szakra albo Kaczypati; księgi Sutra najczęściej o nim wspominają. Bogowie mieszkają w rozmaitych niebiosach, unoszących się nad ziemią naokół góry Meru. Niebios tych jest troje: sfera żądz, sfera kształtów i sfera bezkształtowa; każda sfera ma osobne poddziały, które, w miarę doskonałości, wyżej lub niżej unoszą się nad ziemią i są siedzibami licznych bogów wyższego i niższego stopnia. Buddaizm przyjął cały ten zastęp mitologiczny do swojej nauki, z powodu, że spekulacyjne jego teorje nie mogły być dokładnie zrozumiane przez większość wyznawców; ztąd pochodzi często na buddyjskich pomnikach spotykane wyobrażenie Buddy wpośrodku bóstw bramińskich; tém także się objaśnia, że przedstawiano niekiedy Buddę jako wcielenie (ayatara) bóstwa Wisznu, co jednakże nie mogło mieć miejsca wcześniej, jak po X w. ery chrześcjań. Wpływ bramińskiego kultu na buddaizm okazuje się także z zaprowadzenia do czystej z początku nauki Buddy, ponurej i brudnej czci Sziwy. Przedmiotem kultu stał się nietylko Sziwa, lecz nadto jego żona Paravadi i inne żeńskie bóstwa czyli Sakti, częścią od sziwaizmu przejęte, częścią na nowo wytworzone. Parzystość męzka i żeńska przechodzi przez cały system bogów buddyjskich: każdy z pięciu dhjani-buddów ma dodaną sobie żeńską istotę, a nawet utworzono szóstego dhjani-buddę, a mianowicie Vadżra-sattva, jako uosobienie szóstego zmysłu, manos. Wszystkie sprosności kultu Sziwy przeszły do buddaizmu, najohydniejsze praktyki i najniedorzeczniejsze zabobony. Ztąd pochodzą tak nazwane mantra i dharani, t. j. formuły zaklinania i czarowania. Pokazują one, jak należy rysować pewne figury i dzielić je na części, gdzie położyć znak wyobrażający Buddę, gdzie zaś Amitabhę, Awalokiteszwarę i różne bóstwa żeńskie, a wszystko to, aby dostąpić opieki samych bóstw, aby stać się niewidzialnym, odkrywać skarby, uwodzić kobiety i t. p. Formuły składają się z krótkich lub długich zdań, nie zawierających żadnej myśli, których pojedyńcze wyrazy nawet nie mają żadnego znaczenia. Najkrótszą z nich jest formuła Om mani padme hum; rozmaicie ją tłumaczono; lecz wszystkie objaśnienia są tak dowolne, że najlepiej będzie po-
