początek tego połączenia, a czas wprowadzenia ksiąg Tantra do Nepalu za jego ostateczne dopełnienie, to wypadnie, że pierwsze siedm czy dziesięć wieków były perjodem samego procesu zlewania się nauki Buddy z kultem Sziwy. W bliskim związku z owém wyradzaniem się buddaizmu jest cześć boska, okazywana w północnych krajach dwom bodhisattwom, Mandżustri i Avalokiteszwara. Pierwszego uważano za bóstwo opiekuńcze Tybetu. Według pierwiastkowej nauki, bodhisattwa jest człowiekiem, który przez cnoty i mądrość zasłużył na to, aby został buddą i w jedném z niebios oczekuje czasu zstąpienia na ziemię. Kiedy wszakże w bezmierności lubująca się fantazja indyjska wytwarzała coraz większą liczbę światów, pomnażała się także ilość bodhisattwów, i tysiące ich wymieniają już obszerniejsze Sutra. Przytém zmieniło się samo pojęcie o istocie bodhisattwy, którego zaczęto uważać za wcielenie odwiecznej mądrości, Pradżny-Paramity, a Buddzie nadano charakter bramińskiego wcielenia, czyli Atavary. Jak więc stawanie się buddą było atavarą abstrakcyjnego bóstwa, tak nirwana była powrotem na jego łono, i każdy nowy budda był nowém wcieleniem tej samej Pradżna, odmienném od poprzedniego buddy, nie swoją istotą inwidualną, lecz tylko zewnętrznie. Bóstwo zaś, jak mówi Hodgson, który czerpał swoje wiadomości u uczonych buddystów, ma tę własność, że według upodobania rozmnaża się i uosabia; może więc jednocześnie być kilku buddów. Toż samo stosuje się do bodhisattwów; w nich także tkwi ta sama Pradżna co i w buddach, a ponieważ nie zamieszkują oni jednej, wyłącznej sfery niebios, upada więc różnica między nimi a buddami; zaczém poszło tworzenie się nowych kultów, stawianych na równi z czcią oddawaną Buddzie. Takim jest np. kult Mandżustri w Nepalu; jego początek osłaniają nieprzeniknione dotąd przez naukę ciemności: według jednych podań, Mandżustri był historyczną, rzeczywistą osobistością; w innych zaś ukazuje się on jako postać mitologiczna. Tradycja przypisuje mu cywilizację Nepalu. Kraj ten miał być, na co zresztą znawcy także się zgadzają, wielkiém bagniskiem, i Mandżustri dopiero miał Nepal osuszyć i zaludnić wyznawcami buddaizmu; lecz wszystko to podawane jest w mitologicznej szacie, jako o drugim synu niebieskiego Buddy i stwórcy całego świata, zacząwszy od siedziby Bramy, aż do otchłani piekielnych. Czas ukazania się Mandżustri rozmaicie bywa oznaczany: jedne podania mieszczą go w III wieku, inne w IX, a jeszcze inne w X lub XI wieku po Chr.; pewném jest wszakże, iż chiński podróżnik Fa-Hian jeszcze w IV wieku naszej ery znalazł kult Mandżustri głęboko zakorzeniony między ludami środkowej Azji. Fa-Hian mówi: „Stronnicy Mahajany czczą Pradżnę-Paramitę, Mandżustri i Avalokiteszwarę“. Przez stronników Mahajany rozumieć tu zapewne należy tych buddystów, którzy trzymają się ksiąg Mahajana-Sutra, obejmujących obszerne Sutra i Pradżna-Paramita; ci więc okazują także cześć doskonałej mądrości Mandżustri i Avalokiteszwarze. Obaj bodhisattwy, zostający w tak blizkim stosunku z Pradżną, uważani są za patronów czcicieli tej mądrości, którą w Nepalu nazywają Pradżinka. W Tybecie i Nepalu, u Mongołów i Chińczyków, Mandżustri jest czczony jako istota mitologiczna, i Choma Körösi mówi, że Tybetanie „mają go za typ i ideał mądrości, za boga mądrości i treść wszystkich buddów“. Schmidt utrzymuje także, „że jest on źródłém boskiego natchnienia“, a więc wcieleniem Pradżny-Paramity. Toż samo odnosi się do Avalokiteszvary, opiekuńczego bóstwa Tybetu, któremu przypisują obronę i straż buddaizmu.
